روغن‌گیری از گیاهان دارویی یکی از شیوه‌های مهم بهره‌برداری از خواص درمانی و معطر آن‌هاست که از گذشته تاکنون در طب سنتی و صنایع دارویی و آرایشی کاربرد فراوانی داشته است. بسته به نوع گیاه، ساختار سلولی، نوع ماده مؤثره و هدف نهایی استخراج، روش‌های متنوعی برای روغن‌گیری وجود دارد. در این محتوا قصد داریم روش‌های روغن گیری از گیاهان را معرفی کنیم و بگوییم هر کدام از این روش‌ها چطور انجام می‌شود.
در انتهای به بخش‌های اصلی گیاه که از آن‌ها می‌شود روغن استخراج کرد را معرفی خواهیم کرد و به برخی سوالات متداول در این باره پاسخ خواهیم داد.
روش‌های اصلی روغن گیری گیاهان دارویی
بسته به نوع گیاه، نوع ترکیبات موردنظر و شرایط مصرف، از روش‌های مختلفی برای این کار استفاده می‌شود. این به شش روش اصلی روغن گیری گیاهان دارویی اشاره خواهیم کرد:
1. با فشرده‌سازی سرد (Cold Press)
روش فشرده‌سازی سرد یکی از بهترین روش‌ها برای استخراج روغن از گیاهان دارویی است که حساس به حرارت هستند. این روش به ویژه برای دانه‌ها و میوه‌هایی که خواص خود را در برابر گرما از دست می‌دهند، کاربرد دارد. گیاهانی مانند گریپ‌فروت، لیمو، پرتقال و دانه‌های روغنی مانند کرچک، شاه‌دانه، کنجد و زیره بهترین نتایج را با این روش خواهند داد.
یکی از بزرگ‌ترین مزایای این روش، حفظ خلوص روغن و محافظت از طعم و ویتامین‌های طبیعی موجود در آن است. به همین دلیل، این روش برای تولید روغن‌هایی با کیفیت بالا و خواص درمانی بسیار مناسب است. همچنین، پرس سرد به حفظ مواد مغذی در روغن کمک می‌کند. با اینکه روش پرس سرد یک روش مؤثر برای روغن‌گیری است، اما ممکن است برای حجم‌های بالای تولید چندان مناسب نباشد، چرا که نسبت به روش‌های دیگر به زمان و دقت بیشتری نیاز دارد.
پروسه آماده سازی روغن به روش فشرده سازی سرد:
- آماده‌سازی دانه‌ها و میوه‌ها: برای شروع، دانه‌های روغنی باید از بوته جدا شوند. در صورتی که از دانه کرچک استفاده می‌کنید، ضروری است که پوست آن را جدا کنید، زیرا پوست دانه کرچک حاوی سمی به نام ریسین است. برای سایر دانه‌ها و میوه‌ها، جدا کردن پوست ضروری نیست.
- خراش دادن دانه‌ها: بسته به نوع دانه یا میوه گیاهی، ممکن است نیاز باشد خراش کوچکی روی آن‌ها ایجاد کنید. این کار باعث تسهیل فرآیند استخراج روغن می‌شود.
- حرارت‌دهی اولیه: برخی از دانه‌های روغنی ممکن است قبل از پرس سرد، تحت حرارت قرار گیرند تا روغن آن‌ها سریع‌تر استخراج شود. این مرحله در برخی گیاهان مفید است، اما برای گیاهان حساس به حرارت نباید به کار رود.
- پرس سرد: در فرآیند پرس سرد، دانه‌ها یا میوه‌ها به وسیله دستگاه پرس فشرده می‌شوند تا روغن از آن‌ها استخراج شود. این روش معمولاً با استفاده از آب صورت می‌گیرد و در مرحله بعدی، روغن و آب از هم جدا می‌شوند.
2. با تقطیر بخار
یکی از روش‌های متداول دیگر روغن گیری از گیاهان دارویی تقطیر است که به ویژه برای گیاهان دارای اسانس‌های فرار مناسب است. حالا برای این که بدانیم فرآیند روغن گیری به روش تقطیر با بخار چگونه انجام می‌شود باید این 5 مرحله زیر را به خوبی بشناسیم:
- آماده‌سازی گیاه: ابتدا باید گیاه موردنظر خود را از بوته جدا کرده و به دقت شستشو دهید. شستن گیاه باعث حذف گرد و خاک و مواد اضافی می‌شود که در نهایت موجب خلوص بیشتر عصاره می‌گردد.
- جداسازی گیاهان اضافی: اگر گیاه موردنظر با علف‌های هرز یا گیاهان دیگر همراه است، باید آن‌ها را جدا کرده و دور بریزید تا ترکیبات اصلی گیاه آسیب نبیند و عصاره غنی‌تری بدست آید.
- مراحل تقطیر بخار: گیاهان دارویی را داخل یک دیگ یا دستگاه مخصوص تقطیر همراه با آب می‌ریزند و به آن حرارت می‌دهند. این حرارت موجب می‌شود که آب جوش بیاید و بخار شود.
- استخراج ترکیبات گیاهی: بخار تولیدشده تحت فشار وارد دستگاه تقطیر می‌شود و این بخار ترکیبات فرار موجود در گیاه را از ساختارهای گیاهی جدا می‌کند. در این مرحله، ترکیبات اسانسی و دیگر ترکیبات گیاهی از هم تفکیک می‌شوند.
- فرآیند میعان: بخار حاصل از گیاه در انتها به مایع تبدیل می‌شود. این فرآیند که به نام میعان شناخته می‌شود، باعث جدا شدن عصاره گیاه از بخار و جمع‌آوری آن به صورت مایع می‌شود. این روش بیشتر برای تهیه گلاب یا عرقیات گیاهی و همچنین عصاره‌گیری از گیاهان دارویی کاربرد دارد.
3. با حلال‌های شیمیایی (مثل اتانول یا هگزان)
یکی از نمونه‌های معروف روغن‌های گیاهی که با استفاده از حلال های شیمیایی استخراج می‌شود، عصاره وانیل است. این روش به دلیل توانایی در استخراج حجم بالا از عصاره‌ها و روغن‌ها در صنعت کاربرد زیادی دارد، اما به دلیل استفاده از حلال‌های شیمیایی، نیاز به دقت در جداسازی کامل حلال‌ها از محصول نهایی دارد.
استخراج با حلال‌های شیمیایی یکی از روش‌های رایج برای روغن‌گیری از گیاهان دارویی به‌ویژه در مقیاس صنعتی است. این روش معمولاً برای استخراج عصاره‌ها و روغن‌ها از گیاهان با حجم بالا به کار می‌رود و به کمک حلال‌های شیمیایی مانند هگزان یا اتانول انجام می‌شود. این فرآیند به شرح زیر است:
- انتخاب حلال‌های شیمیایی: در روش استخراج با حلال، برای استخراج عصاره یا روغن از گیاهان دارویی از یک یا چند حلال هیدروکربنی مبتنی بر نفت استفاده می‌شود. حلال‌های متداول در این روش شامل هگزان، اتانول، متانول، پنتان و استون هستند. این حلال‌ها به گیاهان نفوذ کرده و اسانس‌های آن‌ها را آزاد می‌کنند.
- نفوذ حلال به ساختار گیاه: حلال‌های انتخاب شده به ساختارهای سلولی گیاه نفوذ کرده و روغن‌ها و اسانس‌های گیاهی را از آن‌ها جدا می‌کنند. در این مرحله، حلال‌ها با ترکیبات گیاه تعامل کرده و باعث آزاد شدن اسانس‌ها می‌شوند.
- فیلتراسیون و جداسازی حلال: پس از استخراج، مخلوطی شامل حلال، روغن‌های گیاهی و مواد جامد گیاهی ایجاد می‌شود. این مخلوط از طریق فیلتراسیون از مواد جامد جدا می‌شود. برای جدا کردن حلال‌ها از عصاره یا روغن، معمولاً از تقطیر در محیط خلا استفاده می‌شود. این فرآیند حلال را از مخلوط خارج کرده و تنها عصاره خالص را به جا می‌گذارد. در نهایت، مقادیر بسیار کمی از حلال‌ها ممکن است در روغن باقی بماند، که در بیشتر موارد کاملاً بی‌ضرر هستند.
4. با کربن دی اکسید
روش روغن‌گیری با کربن دی‌اکسید باعث حفظ کیفیت و طعم روغن استخراج‌شده می‌شود، چرا که به دلیل استفاده از دما و فشار پایین‌تر، ترکیبات حساس گیاهان دچار تخریب نمی‌شوند. همچنین، CO₂ در این شرایط حلالیت بالایی دارد که باعث بازدهی بالا و زمان استخراج کوتاه‌تر می‌شود. از دیگر مزایای این روش می‌توان به عدم استفاده از حلال‌های شیمیایی اشاره کرد، که این امر از آلودگی و باقی‌ماندن حلال در محصول نهایی جلوگیری می‌کند. برای روغن گیری با کربن دی اکسید می‌توانید مراحل زیر را طی کنید:
- کربن دی‌اکسید فوق بحرانی: در این روش، کربن دی‌اکسید در فشار و دمای خاصی (دما بالای 31 درجه سلسیوس و فشار بالاتر از 73 بار) به حالت فوق بحرانی درمی‌آید. در این حالت، کربن دی‌اکسید ویژگی‌های بین مایع و گاز را دارد و می‌تواند به راحتی به داخل ساختار گیاهی نفوذ کند.
- نفوذ به ساختار گیاهی: کربن دی‌اکسید در حالت فوق بحرانی قادر است به ساختار سلولی گیاهان نفوذ کرده و ترکیبات فرار مانند روغن‌ها و اسانس‌ها را از بافت گیاه جدا کند. به دلیل خاصیت حلالیتی بالا در این حالت، CO₂ می‌تواند ترکیبات گیاهان را به صورت موثر و با بازده بالا استخراج کند.
- جداسازی ترکیبات گیاهی: پس از استخراج روغن یا اسانس، کربن دی‌اکسید به سرعت از مخلوط جدا می‌شود و در نتیجه روغن‌های گیاهی خالص باقی می‌مانند. این فرآیند باعث حفظ خواص طبیعی و ترکیبات حساس به حرارت گیاه می‌شود.
5. با روغن حامل (روش متداول خانگی)
روش روغن‌گیری با روغن حامل یکی از ساده‌ترین و متداول‌ترین روش‌های خانگی برای استخراج روغن از گیاهان دارویی است. این روش به‌ویژه برای گیاهانی که اسانس زیادی ندارند یا روغن آن‌ها فرار نیست، بسیار کاربردی و ایمن است. در این روش، از یک روغن پایه (حامل) مثل روغن زیتون، بادام شیرین، نارگیل، یا آفتابگردان استفاده می‌شود تا عصاره فعال گیاه را در خود حل و نگهداری کند. برای روغن گیری با روغن‌های حامل از دستورالعمل زیر استفاده کنید:
- آماده‌سازی گیاه: ابتدا گیاه دارویی (مثلاً گل‌ها، برگ‌ها یا ریشه‌های خشک‌شده) را خرد کرده و در یک ظرف شیشه‌ای تمیز می‌ریزند.
- افزودن روغن حامل: سپس روغن حامل به‌گونه‌ای به ظرف اضافه می‌شود که کل سطح گیاه را بپوشاند. بهتر است از روغن‌های با ماندگاری بالا و بدون بو استفاده شود.
- گرمادهی یا خیساندن: ظرف را می‌توان به دو روش گرمادهی جزئی یا خیساندن در دمای اتاق به مدت چند هفته (معمولاً ۲ تا ۶ هفته) نگه داشت. در روش گرمادهی، ظرف به مدت چند ساعت در محیط گرم (مثل حمام آب گرم یا روی بخاری با حرارت بسیار ملایم) قرار می‌گیرد.
- صاف‌کردن روغن: پس از طی مدت مشخص، روغن باید از گیاه جدا شود. این کار با استفاده از صافی پارچه‌ای یا فیلتر انجام می‌گیرد.
- نگهداری روغن: روغن نهایی را باید در ظرف شیشه‌ای تیره و در جای خنک و خشک نگهداری کرد تا خواص آن حفظ شود.
چه بخش‌هایی از گیاه به درد روغن گیری می‌خورد؟
بخش‌های مختلفی از گیاهان دارویی می‌توانند برای روغن‌گیری مورد استفاده قرار بگیرند، بسته به نوع گیاه و ترکیبات مؤثره‌ای که در آن‌ها ذخیره شده است. مهم‌ترین بخش‌هایی که معمولاً برای استخراج روغن به کار می‌روند عبارت‌اند از:
- دانه‌ها و بذرها: منبع اصلی روغن‌های گیاهی هستند (مثل کنجد، کرچک، سیاه‌دانه، کتان).
- میوه‌ها: برخی میوه‌ها مثل زیتون یا آووکادو مستقیماً برای روغن‌گیری استفاده می‌شوند.
- گل‌ها: گل‌هایی مثل گل محمدی، اسطوخودوس و بابونه سرشار از اسانس و روغن‌های فرار هستند.
- برگ‌ها: برگ‌هایی مثل نعناع، ریحان و رزماری دارای ترکیبات معطر و مفید هستند.
- پوست میوه‌ها: پوست مرکبات مثل لیمو، پرتقال و گریپ‌فروت معمولاً برای استخراج اسانس کاربرد دارد.
- ریشه‌ها: برخی گیاهان دارویی مثل زنجبیل یا سنبل‌الطیب، ترکیبات مؤثره زیادی در ریشه دارند.
- رزین یا صمغ‌ها: مانند کندر یا مرمکی که در ترکیب با روغن پایه می‌توان از آن‌ها روغن درمانی تهیه کرد.
سوالات متداول
چه عواملی بر بازدهی روغن‌گیری از گیاهان دارویی تأثیر می‌گذارند؟
بازدهی روغن‌گیری از گیاهان دارویی تحت تأثیر عواملی مانند نوع و کیفیت گیاه، میزان رطوبت آن، روش استخراج (پرس سرد، تقطیر، استفاده از حلال‌ها و غیره)، دما و فشار به‌کاررفته در فرآیند، زمان روغن‌گیری، اندازه و میزان خرد شدن گیاه، نوع حلال یا روغن حامل استفاده‌شده، و همچنین شرایط نگهداری گیاه پیش از فرآیند قرار دارد.
چه تفاوتی بین روغن‌گیری به روش فشرده‌سازی سرد و خیساندن وجود دارد؟
تفاوت اصلی بین روغن‌گیری به روش فشرده‌سازی سرد و خیساندن (با روغن حامل) در فرآیند و نوع ماده مؤثره استخراج‌شده است. در روش فشرده‌سازی سرد، دانه‌ها یا میوه‌های روغنی تحت فشار مکانیکی بدون حرارت مستقیم قرار می‌گیرند تا روغن طبیعی و خالص آن‌ها استخراج شود؛ این روش بیشتر برای دانه‌هایی مثل کنجد و سیاه‌دانه کاربرد دارد. اما در روش خیساندن، قسمت‌هایی از گیاه مثل برگ یا گل در یک روغن پایه (مثل روغن زیتون یا بادام) برای چند روز قرار می‌گیرند تا ترکیبات محلول در روغن از گیاه خارج و به روغن حامل منتقل شوند. روش فشرده‌سازی سرد روغن اصلی گیاه را تولید می‌کند، در حالی که خیساندن بیشتر برای تهیه روغن‌های درمانی و معطر خانگی استفاده می‌شود.
آیا استفاده از حلال‌های شیمیایی در استخراج روغن از گیاهان امن است؟
استفاده از حلال‌های شیمیایی مانند هگزان، اتانول یا متانول در استخراج روغن از گیاهان دارویی در صنایع رایج است و در صورت رعایت استانداردهای ایمنی و فرآیندهای دقیق تصفیه، ایمن خواهد بود. این روش امکان استخراج بالاتر و سریع‌تر روغن را فراهم می‌کند، اما باقی‌ماندن مقدار کمی از حلال در روغن نهایی یکی از نگرانی‌های بهداشتی آن است. به همین دلیل در تولیدات صنعتی، از مراحل تقطیر و تصفیه پیشرفته برای حذف کامل حلال‌ها استفاده می‌شود. با این حال، برای مصارف خانگی یا درمانی، روش‌های طبیعی‌تر مانند پرس سرد یا خیساندن در روغن حامل ایمن‌تر و مناسب‌تر تلقی می‌شوند.
جمع بندی
در این مطلب با روش‌های گوناگون روغن‌گیری از گیاهان دارویی آشنا شدیم؛ از روش‌های صنعتی مانند تقطیر، استفاده از حلال‌های شیمیایی و استخراج با دی‌اکسید کربن، تا روش‌های خانگی‌تر مانند پرس سرد و استفاده از روغن حامل. هر روش بسته به نوع گیاه، هدف مصرف و تجهیزات موجود، مزایا و محدودیت‌هایی دارد. همچنین دانستیم که بخش‌هایی مانند برگ، گل، دانه و ریشه بیشترین قابلیت روغن‌گیری را دارند و عواملی مثل دما، رطوبت، زمان استخراج و نوع گیاه، نقش مهمی در بازدهی فرآیند دارند. در نهایت، با پاسخ به پرسش‌های رایج، تصویر واضح‌تری از فرآیند روغن‌گیری گیاهان دارویی به دست آوردیم.
